Thập táo thang – Phương thuốc tuấn tả trục thủy trong Y học cổ truyền

Điểm đặc biệt của bài thuốc này là khi dùng ở dạng bột nghiền nhỏ, nuốt trực tiếp sẽ có tác dụng tả hạ rất mạnh, song cũng dễ gây phản ứng phụ như buồn nôn, nôn mửa. Nếu sắc thuốc bỏ bã, công năng tả hạ sẽ mất đi, chỉ còn tác dụng lợi tiểu nhẹ, ít gây phản ứng khó chịu.

Thành phần

Bài thuốc gồm các vị chính: Cam toại, Nguyên hoa, Đại kích (liều lượng bằng nhau) và Đại táo 10 quả. Cam toại, Nguyên hoa, Đại kích được tán nhỏ, dùng khoảng 2 – 4 gam, uống vào buổi sáng sớm khi bụng còn đói. Đại táo được sắc lấy nước, bỏ vỏ và hạt, dùng làm thang để uống thuốc. Ngoài ra, bài thuốc còn có thể được chế thành hoàn để dễ sử dụng. Sau khi đi tả dữ dội, người bệnh nên ăn cháo để hồi phục vị khí, điều hòa dương khí.

Công dụng và chỉ định

Thập táo thang có tác dụng công trục thủy ẩm, được sử dụng từ xa xưa để chữa chứng huyền ẩm và các bệnh phù thũng do thủy ẩm đình trệ. “Huyền ẩm” là hiện tượng thủy khí tích lại dưới nách, gây ho, tức ngực, đau dưới tim, đầy cứng bụng, nôn khan, đoản khí, đau đầu, mắt mờ, lưỡi trơn, mạch huyền hoạt. Ngày nay, bài thuốc này còn được ứng dụng trong điều trị phù thũng nặng, dịch ứ ở ngực, cổ trướng do nước, đặc biệt ở những bệnh nhân thể chất còn khỏe.

Giải thích bài thuốc

Thập táo thang được đánh giá là phương thuốc mạnh trong việc công phá và trục thủy. Chính vì vậy, trong “Thương hàn luận”, dược liệu được dùng ở dạng bột để phát huy hết tác dụng. Đại táo trong bài đóng vai trò quan trọng, giúp hòa vị dưỡng khí, giảm tác dụng phụ, bảo vệ cơ thể khỏi phản ứng nôn mửa dữ dội. Tuy nhiên, vì công năng mạnh, bài thuốc chỉ được sử dụng trong những trường hợp cấp bách với nguyên tắc “cấp tắc trị kỳ tiêu”, tức là chỉ giải quyết triệu chứng cấp thời chứ không chữa tận gốc nguyên nhân bệnh.

Ví dụ, bệnh nhân bị cổ trướng do xơ gan thường thuộc thể gốc hư – tiêu thực. Khi đó, dùng Thập táo thang có thể giúp trục thủy nhanh, nhưng chỉ mang tính tạm thời, không thay thế được các biện pháp điều trị căn nguyên. Đặc biệt, Cam toại – một trong ba vị chính – có thể gây nôn rất mạnh, do đó khi kê đơn và sử dụng cần hết sức thận trọng, có sự giám sát của Bác sĩ Y học cổ truyền.

Phụ phương thường dùng

Từ Thập táo thang, nhiều phương thuốc khác đã được phát triển:

• Khống diên đan: gồm Cam toại, Đại kích, Bạch giới tử tán nhỏ, luyện hồ làm hoàn, dùng chữa đờm dãi tích trệ ở phổi hoặc thủy ẩm ép phổi gây ho, khó nằm thẳng, phù mặt và tứ chi.

• Đan xa hoàn: phối hợp thêm Hắc sửu, Đại hoàng, Thanh bì, Trần bì, Mộc hương, Binh lang… vừa có tác dụng tả hạ, vừa lợi tiểu mạnh, thường dùng cho bệnh phù thũng nặng.

Lưu ý khi sử dụng

Thập táo thang là bài thuốc có tác dụng nhanh, mạnh nhưng tiềm ẩn nhiều rủi ro. Người bệnh không nên tự ý sử dụng mà cần được thầy thuốc hoặc bác sĩ chuyên khoa Y học cổ truyền thăm khám, chỉ định liều lượng và theo dõi sát sao. Lựa chọn sai đối tượng hoặc dùng liều không phù hợp có thể gây hại cho sức khỏe.