Cây Ngưu tất: Vị thuốc Đông y bồi bổ can thận, gân cốt

Tổng quan về cây Ngưu tất

1. Tên gọi và đặc điểm tự nhiên:

- Tên khoa học: Achyranthes bidetata Blume.

- Đặc điểm: Ngưu tất là một cây thân mảnh, cao khoảng 1-2 mét. Điểm đặc biệt của cây là các đốt phình lên giống như đầu gối của con trâu, do đó mà có tên gọi "ngưu tất" (ngưu: trâu, tất: đầu gối). Lá cây mọc đối xứng, có hình trứng. Hoa mọc thành từng bông ở đầu cành và rất dễ bám vào quần áo.

2. Phân bố và chế biến:

Ngưu tất được thu hái vào mùa đông khi thân và lá cây đã khô héo. Rễ sau khi đào lên sẽ được rửa sạch và chế biến theo nhiều cách khác nhau tùy thuộc vào mục đích sử dụng.

- Các cách chế biến phổ biến:

+ Thái phiến hoặc cắt đoạn: Rễ được thái lát mỏng hoặc cắt đoạn nhỏ.

+ Sao cám, chích rượu, chích muối: Rễ được sao với cám, tẩm với rượu hoặc nước muối để tăng cường hoặc thay đổi công dụng.

+ Sao đen hoặc sao thán: Rễ được sao cho đến khi chuyển sang màu đen hoàn toàn, thường được dùng để thay đổi tác dụng của thuốc.

Thành phần hóa học và công dụng

1. Thành phần hóa học: Rễ ngưu tất chứa nhiều hợp chất quý giá, bao gồm saponin, polysaccharid, ecdysteron, sterol, flavonoid và alkaloid. Các hợp chất hoạt tính quan trọng như quercetin, baicalein và berberine cũng được tìm thấy, đóng vai trò quan trọng trong việc điều trị các bệnh lý liên quan đến thoái hóa khớp.

2. Công dụng theo y học cổ truyền: Theo thầy thuốc Đông y, ngưu tất có vị chua, đắng, tính bình và đi vào hai kinh Can và Thận.

- Dùng sống: Có tác dụng thông huyết mạch, làm tan máu ứ, giải nhiệt, tiêu sưng. Thường được dùng để chữa đau bụng, chấn thương, bí tiểu, bế kinh ở phụ nữ và các vấn đề sau sinh như sót nhau, máu hôi không ra.

- Chế với rượu: Có tác dụng bổ Can Thận, làm khỏe gân cốt. Thường được dùng để chữa đau lưng, mỏi gối, nhức xương và tê bại.

3. Công dụng theo y học hiện đại:

- Chống loãng xương: Ngưu tất ức chế các tế bào hủy xương và kích hoạt các yếu tố hình thành xương, giúp ngăn ngừa và cải thiện tình trạng thoái hóa xương. Saponin trong ngưu tất có tác dụng chống viêm, giảm đau và đặc biệt hiệu quả trong việc hỗ trợ điều trị loãng xương.

- Dưỡng và bảo vệ thần kinh: Các chiết xuất từ ngưu tất có khả năng thúc đẩy quá trình tái tạo thần kinh ngoại vi, bảo vệ tế bào thần kinh khỏi tổn thương và kích thích sự phát triển của chúng.

- Chống khối u: Polysaccharide trong ngưu tất có thể ức chế sự di căn của tế bào ung thư bằng cách ngăn chặn chúng bám dính vào nội mô mạch máu.

- Các công dụng khác:

+ Hạ cholesterol máu và huyết áp.

+ Ức chế co bóp tá tràng.

+ Lợi tiểu.

+ Kích thích vận động tử cung (khi dùng liều cao).

Liều dùng và bài thuốc kinh nghiệm

- Liều dùng thông thường: Ngày dùng 3-9g dưới dạng thuốc sắc.

- Một số bài thuốc kinh nghiệm:

+ Tiểu tiện không thông, đái ra máu: Dùng ngưu tất, đương quy và hoàng cầm sắc uống.

+ Đẻ khó, thai chết không ra: Sắc hỗn hợp ngưu tất, hồng hoa, nhục quế, đương quy và hạt mã đề.

+ Đau, tê, co chân do thấp nhiệt: Dùng ngưu tất, thương truật và hoàng bá tán thành bột, làm thành viên hoàn để uống.

+ Phòng chữa bạch hầu: Sắc rễ ngưu tất tươi và cam thảo để uống.

+ Huyết áp cao, cholesterol cao: Dùng viên cao khô ngưu tất.

Lưu ý: Các chuyên gia từ Trường Đại học Lương Thế Vinh lưu ý rằng người khí hư và phụ nữ có thai không được sử dụng Ngưu tất.