Cây đài hái – Vị thuốc dân gian quý trong đông y và đời sống

Cây đài hái còn được biết đến với nhiều tên gọi khác như dây mỡ lợn, dây hái, du qua hay mướp rừng. Thuộc họ Bí (Cucurbitaceae), tên khoa học là Godgsonia macrocarpa, cây có dạng thân leo, thường phát triển bám vào các thân gỗ lớn trong rừng.

Đài hái trưởng thành có thể dài tới hơn 30m. Lá cây hình trái tim, chia 3 – 5 thùy, mặt trên xanh đậm, mặt dưới nhạt hơn. Hoa đực mọc thành chùm, hoa cái mọc đơn độc ở kẽ lá. Quả đài hái hình cầu, kích thước lớn, chia thành nhiều khía và chứa hạt to, dẹt.

Chính hạt và lá của cây là bộ phận được sử dụng nhiều trong cả đời sống và y học.

Cây đài hái thường mọc hoang tại các cánh rừng nguyên sinh, đặc biệt là ở Hà Tuyên, Vĩnh Phúc, Thái Nguyên, Thanh Hóa, Nghệ An và nhiều tỉnh miền núi khác. Người dân thường thu hoạch quả vào cuối năm (tháng 11 – 12), sau đó phơi khô hạt để làm thuốc hoặc ép dầu.

Hạt đài hái chứa tới 60 – 65% dầu, có màu vàng nhạt, không mùi và vị thanh. Dầu này có thể sử dụng trong nấu nướng thay thế mỡ lợn, giúp bữa ăn thanh đạm hơn. Tuy nhiên, nếu để lâu, dầu dễ tách thành hai lớp và có vị hơi đắng do chứa một số hợp chất tự nhiên.

Trong đông y, cây đài hái được ghi nhận có vị đắng, tính mát, tác dụng giải độc, nhuận tràng và tiêu viêm. Dân gian từ lâu đã biết tận dụng các bộ phận của cây để điều trị nhiều chứng bệnh khác nhau.

Điều trị loét mũi: Người dân thường ép lá và thân cây lấy nước, lọc sạch rồi nhỏ trực tiếp vào mũi. Cách này giúp làm dịu và hỗ trợ điều trị chứng loét mũi khó chịu.

Hỗ trợ phụ nữ sau sinh: Dầu ép từ hạt đài hái được nhiều phụ nữ sau sinh sử dụng thoa lên bụng để làm săn chắc da và hỗ trợ lấy lại vóc dáng. Tuy nhiên, chỉ nên áp dụng sau khi sinh ít nhất một tháng để đảm bảo an toàn.

Giảm sưng vú và nhuận tràng: Dầu hạt đài hái có thể thay thế dầu ăn thường ngày, đồng thời dùng ngoài da kết hợp với một số nguyên liệu khác như dầu dừa, lá địa liền để cải thiện tình trạng sưng vú. Đặc tính nhuận tràng của dầu cũng giúp hỗ trợ hệ tiêu hóa.

Trị rôm sảy, kiết lỵ, mẩn ngứa: Người dân thường ăn nhân hạt đã rang như muối vừng, muối lạc hoặc dùng dầu hạt thay mỡ lợn để phòng rôm sảy. Trường hợp kiết lỵ, có thể uống trực tiếp dầu hạt (khoảng 4g/lần, 3 – 4 lần/ngày) để nhuận tràng và thông đại tiện.

Xử lý vết thương do vắt cắn hoặc dị vật chui tai: Hạt phơi khô, tán bột mịn, rắc lên vết thương giúp cầm máu và làm se bề mặt da.

Mặc dù có nhiều công dụng, nhưng các bài thuốc từ cây đài hái chủ yếu dựa trên kinh nghiệm dân gian, chưa có nhiều nghiên cứu khoa học hiện đại xác minh. Vì vậy, không nên quá lạm dụng. Theo bác sĩ, giảng viên Nguyễn Thị Thanh Mai hiện đang công tác tại Trường Đại học Lương Thế Vinh cho biết, khi sử dụng dược liệu đài hái để chữa bệnh cần chú ý:

• Tham khảo ý kiến thầy thuốc đông y hoặc bác sĩ trước khi sử dụng.
• Tránh dùng liều cao hoặc kéo dài để hạn chế tác dụng phụ.
• Đảm bảo dầu ép từ hạt đài hái được chế biến sạch, không lẫn tạp chất.

Ngày nay, cùng với sự phát triển của khoa học, cây đài hái đã được trồng rộng rãi hơn để phục vụ cả nhu cầu thực phẩm và chữa bệnh. Việc nghiên cứu sâu hơn về loại cây này có thể mở ra thêm nhiều ứng dụng quý trong lĩnh vực đông y.