Cây ươi bay – Vị thuốc thanh nhiệt quý trong Y học cổ truyền

1. Đặc điểm và nguồn gốc của cây ươi bay

Cây ươi bay (tên khác: đười ươi, lười ươi, an nam tử, cây thạch) là loài cây thân gỗ, phân bố chủ yếu ở các nước Đông Nam Á như Việt Nam, Lào, Campuchia, Thái Lan, Myanmar và Malaysia. Ở nước ta, cây mọc nhiều tại các vùng rừng núi có khí hậu nóng ẩm, đặc biệt là khu vực miền Trung và miền Nam.

Cây thường ra hoa vào mùa xuân, đến khoảng tháng 4 – 6 thì quả chín. Khi thu hoạch, quả được phơi hoặc sấy khô để tạo thành “hạt ươi bay” – phần được sử dụng phổ biến trong dược liệu và ẩm thực. Hạt ươi bay có màu nâu nhạt, hình bầu dục, bên ngoài hơi nhăn nheo. Khi ngâm trong nước, hạt nở ra gấp 6–8 lần so với kích thước ban đầu, tạo thành lớp gel mềm, mát, được dùng làm đồ uống thanh nhiệt hoặc vị thuốc chữa bệnh.

Trong Y học cổ truyền, cây ươi bay được xếp vào nhóm dược liệu có tính hàn, vị ngọt, công năng thanh phế, nhuận trường, giải độc và giảm nhiệt.

2. Tác dụng của cây ươi bay trong Y học cổ truyền

Nhiều công trình nghiên cứu hiện đại đã chỉ ra rằng hạt cây ươi bay chứa nhiều chất xơ hòa tan, vitamin và khoáng chất thiết yếu, giúp hỗ trợ tiêu hóa, giải độc gan và cải thiện sức khỏe tổng thể. Ngoài ra, các hoạt chất quercetin và axit gallic trong hạt còn có tác dụng kháng viêm, chống oxy hóa và tăng cường hệ miễn dịch.

Theo Y học cổ truyền, hạt ươi bay có những công dụng nổi bật sau:

Thanh nhiệt, giải độc, mát gan: Hạt ươi bay được sử dụng để giải nhiệt cơ thể, giảm nóng trong, hỗ trợ điều trị các chứng nổi mụn, mẩn ngứa, mề đay, chàm, vảy nến.

Hỗ trợ tiêu hóa, cải thiện táo bón: Nhờ chứa nhiều chất nhầy và chất xơ hòa tan, hạt ươi giúp làm mềm phân, bôi trơn niêm mạc ruột, điều hòa nhu động ruột, rất tốt cho người bị táo bón lâu ngày.

Giảm ho, viêm họng, viêm amidan: Dược tính mát giúp hạt ươi bay làm dịu niêm mạc họng, hỗ trợ điều trị đau họng, ho khan, mất tiếng, khản tiếng.

Thanh lọc hệ bài tiết: Việc uống nước hạt ươi thường xuyên giúp ngăn ngừa nhiễm trùng đường tiểu, làm sạch bàng quang và lợi tiểu nhẹ.

Cải thiện giấc ngủ và giảm stress: Dược tính dịu nhẹ trong hạt ươi có tác dụng an thần, giúp cơ thể thư giãn, hỗ trợ người hay mất ngủ hoặc rối loạn kinh nguyệt do nhiệt.

Hỗ trợ phòng ngừa viêm khớp và ung thư: Nhờ các hợp chất chống oxy hóa tự nhiên, ươi bay có khả năng ngăn ngừa tổn thương tế bào và ức chế quá trình viêm mạn tính.

Nhờ những công dụng trên, hạt ươi bay không chỉ là một loại thực phẩm giải khát mùa hè mà còn là vị thuốc quý trong Y học cổ truyền, được sử dụng để điều hòa cơ thể và tăng cường sức khỏe tự nhiên.

3. Cách sử dụng cây ươi bay đúng cách

Hạt cây ươi bay có thể được dùng dưới nhiều dạng: ngâm nước uống, nấu với cam thảo, hoặc phối hợp cùng các vị thuốc khác để tăng hiệu quả chữa bệnh.

Cách dùng thông thường: Ngâm 3–5 hạt ươi bay khô trong nước ấm khoảng 15–20 phút cho đến khi hạt nở mềm. Sau đó tách bỏ vỏ, lấy phần nhân bên trong để uống. Có thể cho thêm đường phèn hoặc chanh để tăng hương vị.

Trị viêm họng, ho khan, khản tiếng: Dùng 5 hạt ươi ngâm trong nước nóng cùng 3g rễ cam thảo. Uống phần nước này mỗi ngày giúp làm dịu họng, giảm ho rõ rệt.

Thanh nhiệt cơ thể: Uống nước hạt ươi mỗi ngày 1 ly (khoảng 200ml) giúp giải nhiệt, giảm nóng trong, đặc biệt thích hợp vào mùa hè.

Tuy nhiên, theo TS Nguyễn Xuân Xã – giảng viên khoa Y học cổ truyền Trường Đại học Lương Thế Vinh cho biết khi sử dụng hạt ươi bay để làm thuốc cần lưu ý:

• Không nên uống quá nhiều hạt ươi bay trong một ngày hoặc dùng liên tục trên 2 ngày nếu mục đích là chữa bệnh.
• Người có thể trạng hàn, hay bị lạnh bụng hoặc tiêu chảy nên hạn chế sử dụng.
• Khi dùng hạt ươi khô cần chọn loại sạch, không bị mốc hoặc ẩm để tránh ảnh hưởng đến sức khỏe.

Cây ươi bay là một trong những dược liệu quý được ứng dụng rộng rãi trong Y học cổ truyền nhờ khả năng thanh nhiệt, giải độc, hỗ trợ tiêu hóa và làm dịu cổ họng. Nếu sử dụng đúng cách, đây không chỉ là loại thảo dược giúp cơ thể khỏe mạnh, mà còn là thức uống mát lành, an toàn cho những ngày nắng nóng.