Trong kho tàng Y học cổ truyền, Độc sâm thang được xem là một trong những bài thuốc “thần dược hồi dương” – có khả năng cứu người bệnh nặng, suy kiệt, khí thoát. Với thành phần duy nhất là Nhân sâm, bài thuốc thể hiện rõ triết lý “dĩ độc trị độc, chuyên bổ nguyên khí” của Đông y cổ điển.
Độc sâm thang xuất hiện từ thời Minh – Thanh, được ghi trong nhiều y thư cổ như Thương hàn luận và Cảnh Nhạc toàn thư. Tên “Độc sâm” nghĩa là chỉ dùng một mình Nhân sâm, nhưng chính sự đơn giản ấy lại là tinh hoa của học thuật Đông y: khi nguyên khí sắp tuyệt, mọi phương phức tạp đều vô dụng, chỉ còn Nhân sâm có thể hồi sinh khí lực.
Theo Bác sĩ Đông y, bài thuốc này thể hiện nguyên tắc “nguyên khí tồn tắc sinh, nguyên khí tuyệt tắc tử” – khí là gốc của sự sống. Vì vậy, trong các chứng bệnh khí hư, thoát khí, suy kiệt, vong dương, Độc sâm thang được sử dụng để cứu nguy, phục mạch, hồi sinh nguyên khí.
Nhân sâm: 12 gam (nếu dùng sâm trồng, có thể tăng liều).
Cách dùng: Sắc nhỏ lửa, lấy nước đặc, uống ấm. Khi bệnh nhân quá yếu, có thể uống từng thìa nhỏ, chia nhiều lần trong ngày để dễ hấp thu.
Theo các Bác sĩ Y học cổ truyền, việc sắc lửa nhỏ giúp giữ lại tối đa tinh chất Saponin và Panaxosid – hoạt chất quý trong Nhân sâm có tác dụng bổ khí, phục hồi tuần hoàn, tăng cường sức co bóp tim và cải thiện huyết áp.
Độc sâm thang có công năng ích khí cố thoát, được dùng chủ yếu trong các tình huống cấp cứu hoặc suy nhược nặng. Bài thuốc có thể cứu người bệnh nặng, mạch yếu, mồ hôi ra nhiều, tứ chi lạnh, mặt nhợt, khí thoát gần tử.
Đây là bài thuốc tiêu biểu trong nhóm cứu thoát pháp, tức là bổ khí để giữ dương, đặc biệt hữu hiệu khi người bệnh ra nhiều máu, huyết áp hạ, vết thương lâu không lành, sau phẫu thuật hoặc sau bệnh trọng.
Theo học thuyết của Y học cổ truyền, “khí” là gốc của sự sống. Khi nguyên khí suy thoát, các tạng phủ không được nuôi dưỡng, huyết không vận hành, dương khí tán ra ngoài – người bệnh có thể nguy kịch.
Nhân sâm là vị thuốc đại bổ nguyên khí, có tác dụng ích khí, sinh tân, an thần, kiện tỳ, ích phế, bổ tâm, giúp cơ thể nhanh chóng hồi phục. Trong Độc sâm thang, việc dùng một vị duy nhất giúp lực thuốc tập trung, thẩm thấu mạnh, không bị phân tán bởi các vị khác.
Bác sĩ Đông y cho rằng, khi người bệnh ở tình trạng “khí hư thoát”, nếu dùng nhiều vị thuốc một lúc, cơ thể yếu không hấp thụ được; chỉ Nhân sâm mới có thể “dẫn khí hồi nguyên”, như ngọn đèn sắp tắt được thêm dầu, lập tức sáng trở lại.
Tiến sĩ Nguyễn Xuân Xã, giảng viên Y học cổ truyền Trường Đại học Lương Thế Vinh, nhận định: “Độc sâm thang là minh chứng cho tinh thần tối giản trong Đông y – chỉ một vị mà cứu được mạng người. Khi khí hư cực độ, Nhân sâm chính là ‘nguyên khí chi vương’, có khả năng hồi dương, cố thoát, giúp mạch hồi, hơi thở đều, tinh thần phục”.
Ông nhấn mạnh rằng trong lâm sàng hiện đại, bài thuốc vẫn được các Bác sĩ Y học cổ truyền ứng dụng trong điều trị:
Sốc do mất máu, huyết áp hạ, cần phục hồi tuần hoàn.
Suy kiệt sau ốm nặng, sau mổ, người mệt mỏi, ăn kém, mất ngủ.
Bệnh nhân cao tuổi, tim yếu, mạch nhỏ, ra mồ hôi lạnh.
Tuy nhiên, việc dùng Độc sâm thang phải đúng người, đúng thời điểm – chỉ nên áp dụng khi có biểu hiện hư thoát rõ rệt, có sự theo dõi của Bác sĩ Đông y.
Long mẫu thang: Độc sâm thang gia Phụ tử, Long cốt, Mẫu lệ, dùng trong chứng vong dương, hàn thoát, giúp ôn dương cố thoát, cố biểu liễm hãn.
Thăng áp thang (phương thực nghiệm): gồm Đảng sâm, Hoàng tinh, Cam thảo, dùng trong tụt huyết áp cấp, suy tuần hoàn, có tác dụng nâng huyết áp và hồi phục khí lực.
Theo Tiến sĩ Nguyễn Xuân Xã, các biến phương này đều dựa trên nền tảng của Độc sâm thang – tức lấy “bổ khí” làm trọng, cứu dương làm mục tiêu, thể hiện sức sống bền bỉ của bài thuốc qua nhiều thế kỷ ứng dụng.
Nhiều nghiên cứu y học hiện đại cho thấy, Nhân sâm chứa hơn 30 loại ginsenosides có tác dụng:
Tăng cường chức năng tim mạch, cải thiện huyết áp thấp.
Kích thích hệ thần kinh trung ương, nâng cao sức đề kháng.
Chống oxy hóa, bảo vệ tế bào thần kinh và gan thận.
Tăng sản xuất hồng cầu và năng lượng tế bào, giúp cơ thể phục hồi nhanh sau bệnh nặng.
Nhờ đó, Độc sâm thang vẫn được các Bác sĩ Đông y hiện đại sử dụng trong các cơ sở y học cổ truyền, dưới nhiều dạng như cao hoàn, trà sâm, viên nang đông dược, giúp phục hồi sức khỏe cho người cao tuổi, bệnh nhân sau phẫu thuật hoặc hóa trị.
Là bài thuốc đơn giản nhưng tinh vi, Độc sâm thang thể hiện triết lý cốt lõi của Đông y: “Khí tồn tắc sinh, khí tuyệt tắc tử”. Khi được sử dụng đúng chỉ định, Độc sâm thang có thể giúp người bệnh từ bờ vực hư thoát phục hồi sinh lực, là biểu tượng cho sức mạnh cứu sinh của Nhân sâm – “vua của các vị thuốc bổ khí”.
