Quy tỳ thang là một phương thuốc cổ phương nổi tiếng được sử dụng hàng trăm năm qua trong điều trị tâm tỳ lưỡng hư – một chứng bệnh phổ biến với biểu hiện như mệt mỏi, ăn kém, mất ngủ, hay quên, tim đập nhanh, sắc mặt nhợt nhạt, phụ nữ rong huyết hoặc người bệnh mạn tính suy nhược.
Theo ghi chép trong y thư cổ Tế sinh phương của danh y Diêm Thị, Quy tỳ thang được sáng chế dựa trên nguyên lý “Tỳ sinh huyết, tâm chủ huyết”. Khi tỳ khí hư, huyết sinh không đủ; khi tâm huyết suy, thần không yên. Vì vậy, muốn trị tận gốc chứng tâm tỳ lưỡng hư, cần kiện tỳ để sinh huyết, dưỡng tâm để an thần – đó chính là tư tưởng chủ đạo của bài thuốc này.
Bài thuốc gồm 12 vị, sắp xếp tinh tế theo nguyên tắc “khí huyết song bổ, tâm tỳ kiêm trị”:
Nhân sâm (hoặc Đảng sâm) – đại bổ nguyên khí, kiện tỳ, sinh huyết.
Hoàng kỳ – ích khí thăng dương, giúp “khí năng nhiếp huyết”, hỗ trợ cầm máu và sinh huyết.
Bạch truật – kiện tỳ táo thấp, tăng khả năng tiêu hóa và hấp thu dinh dưỡng.
Phục linh, Phục thần – an thần, lợi thấp, hỗ trợ tỳ vận hóa.
Toan táo nhân, Viễn chí, Quế viên (Quế tròn) – dưỡng tâm huyết, an thần, tăng trí nhớ, giảm lo âu, mất ngủ.
Đương quy – bổ huyết, hoạt huyết, giúp nuôi dưỡng tâm và da dẻ hồng hào.
Mộc hương – lý khí, giúp tỳ vị tiêu hóa tốt, ngăn khí trệ do dùng nhiều vị bổ.
Chích cam thảo, Gừng tươi, Táo đỏ – điều hòa các vị thuốc, ôn trung, hòa vị, giúp bài thuốc dễ hấp thu.
Sự kết hợp này vừa kiện tỳ ích khí, vừa bổ huyết dưỡng tâm, tạo nên hiệu quả tổng thể cân bằng khí – huyết – thần, giúp phục hồi thể lực và tinh thần ở người mệt mỏi, suy nhược.
Theo Bác sĩ Y học cổ truyền Nguyễn Xuân Xã - giảng viên Trường Đại học Lương Thế Vinh, Quy tỳ thang là bài thuốc “song bổ khí huyết, song trị tâm tỳ”, có công dụng kiện tỳ ích khí, bổ huyết dưỡng tâm, an thần định trí.
Ông cho biết: “Những người thường xuyên lao lực, mất ngủ, trí nhớ giảm, phụ nữ rong huyết, người bệnh mạn tính sau ốm yếu đều thuộc phạm vi dùng của Quy tỳ thang. Bài thuốc không chỉ giúp cơ thể phục hồi năng lượng mà còn giúp tâm thần an định, cải thiện giấc ngủ tự nhiên”.
Trong lâm sàng hiện nay, các bác sĩ Đông y thường chỉ định Quy tỳ thang cho các trường hợp:
Tâm tỳ lưỡng hư: người mệt mỏi, ăn ít, gầy sút, da nhợt, hồi hộp, mất ngủ.
Rối loạn tiền đình, suy nhược thần kinh, trầm cảm nhẹ do khí huyết hư.
Rong kinh, băng huyết, xuất huyết tiêu hóa nhẹ do tỳ không thống huyết.
Người sau bệnh nặng, người cao tuổi, học sinh – sinh viên stress, trí nhớ giảm.
Về lý luận Đông y, tỳ là nguồn sinh hóa khí huyết, còn tâm chủ huyết và thần trí. Khi tỳ hư, huyết không sinh; khi huyết hư, tâm không được nuôi dưỡng → sinh ra tâm tỳ lưỡng hư, dẫn đến mất ngủ, mệt mỏi, suy nhược, hay quên, tim đập nhanh, sắc mặt vàng nhợt.
Nhóm Sâm – Truật – Linh – Thảo – Hoàng kỳ giúp kiện tỳ, ích khí, là gốc của bài thuốc.
Nhóm Táo nhân – Viễn chí – Quế viên giúp dưỡng tâm, an thần, giảm lo âu, mất ngủ.
Đương quy bổ huyết để dưỡng tâm.
Mộc hương lý khí hòa trung, giúp bài thuốc không bị “ngấy” bởi nhiều vị bổ.
Điểm đặc biệt của Quy tỳ thang là không chỉ chữa mất ngủ do lo nghĩ, mà còn phục hồi toàn diện khí huyết và tỳ vị – tức là phục hồi cả thân và tâm. Chính nhờ đó, bài thuốc được coi là ‘bổ trung chi vương’, nghĩa là vua của các bài thuốc bổ khí huyết.
Tùy tình trạng bệnh, bài thuốc có thể được gia giảm:
Gia Thục địa → thành Hắc Quy tỳ hoàn: tác dụng bổ huyết mạnh hơn, dùng cho phụ nữ rong huyết, huyết hư sau sinh.
Gia Bá tử nhân, Ngũ vị tử, Nhục quế → thành Dưỡng tâm thang: thiên về an thần, dưỡng tâm âm, chữa mất ngủ, hồi hộp, lo lắng.
Gia Long nhãn nhục, Viễn chí, Táo nhân → tăng tác dụng an thần, cải thiện trí nhớ, phù hợp người cao tuổi hoặc học sinh căng thẳng.
Ngày nay, các Bác sĩ Y học cổ truyền ứng dụng Quy tỳ thang trong nhiều lĩnh vực trị liệu, như:
Điều trị suy nhược thần kinh, rối loạn lo âu, trầm cảm nhẹ.
Cải thiện thiếu máu, mệt mỏi mạn tính.
Hỗ trợ phụ nữ sau sinh, người mất ngủ kéo dài.
Tăng cường trí nhớ, khả năng tập trung, giảm stress.
Nhiều nghiên cứu hiện đại cũng cho thấy, Quy tỳ thang có khả năng tăng cường sản xuất hồng cầu, điều hòa hệ thần kinh trung ương, ổn định huyết áp, đồng thời cải thiện chất lượng giấc ngủ và sức khỏe tổng thể.
Quy tỳ thang là bài thuốc kinh điển bậc nhất trong Đông y về khả năng bổ khí huyết và an thần toàn diện. Với sự phối ngũ tinh tế giữa các vị Sâm – Kỳ – Truật – Linh – Thảo và Táo nhân – Viễn chí – Quế viên, bài thuốc không chỉ phục hồi cơ thể sau suy nhược mà còn giúp tinh thần thư thái, trí nhớ minh mẫn, giấc ngủ yên ổn.
Quy tỳ thang chính là minh chứng cho triết lý ‘bổ khí sinh huyết, dưỡng tâm an thần’ – một phương pháp trị liệu toàn diện, hài hòa giữa cơ thể và tinh thần mà y học hiện đại vẫn đang học hỏi từ Đông y.
