Cây Quyển bá – Dược liệu quý trong Đông y với nhiều công dụng chữa bệnh

1. Đặc điểm của cây Quyển bá

Quyển bá, còn gọi là Quyển bá tràng chim, Quyển bá trường sinh, thanh tùng hay chân vịt, có tên khoa học Selaginella delicatula Alston, thuộc họ Quyển bá (Selaginellaceae). Đây là loài thực vật thân thảo, sống lâu năm, mọc bò hoặc đứng tùy địa hình, thân hình trụ cao 10 – 15 cm, phân nhánh bằng cách chẻ đôi.

Lá cây nhỏ, mọc không đều – phần thân gần gốc thưa, phần cành thì mọc sít nhau, mép lá có khía răng và bạc trắng ở mặt dưới. Hoa Quyển bá mọc đơn, sinh bào tử, thường xuất hiện ở đầu cành. Rễ cây bện thành búi dài khoảng 10 cm, bám chặt vào khe đá hoặc đất ẩm.

Ở Việt Nam, cây mọc phổ biến ở các tỉnh miền núi có độ cao từ 600 – 800 m, dưới tán rừng râm mát. Cây sinh sản bằng bào tử và đẻ nhiều nhánh ở gốc. Bộ phận dùng làm thuốc là toàn cây, có thể thu hái quanh năm, rửa sạch, phơi khô để dùng dần.

2. Thành phần hóa học trong cây Quyển bá

Theo nghiên cứu trong Đông y và y học hiện đại, Quyển bá chứa nhiều hoạt chất có giá trị dược lý:

Flavonoid: cryptomeria B, amentoflavone, hinoki avon – có tác dụng chống viêm, chống oxy hóa, bảo vệ tế bào gan.

Lutein: giúp cải thiện thị lực, tăng sức đề kháng.

Trehalose: một loại đường tự nhiên hỗ trợ bảo vệ tế bào, chống stress oxy hóa.

Ngoài ra, cây còn chứa một lượng nhỏ cholesterol thực vật, giúp duy trì cân bằng nội tiết tố trong cơ thể.

Nhờ những hoạt chất này, Quyển bá được xem là vị thuốc quý trong các bài thuốc Đông y hỗ trợ điều trị nhiều bệnh lý khác nhau.

3. Công dụng của cây Quyển bá trong Đông y

Theo y thư cổ, Quyển bá có vị cay hơi đắng, tính hàn, quy vào các kinh can và phế, có tác dụng thanh nhiệt giải độc, lợi thấp, hoạt huyết, chỉ huyết. Khi sao vàng, dược tính cây chuyển sang hướng cầm máu; khi dùng sống lại có tác dụng hoạt huyết, tiêu viêm.

Một số công dụng nổi bật của cây Quyển bá trong Đông y được bác sĩ – giảng viên khoa Y học cổ truyền, Trường Đại học Lương Thế Vinh - TS Nguyễn Xuân Xã chia sẻ như sau:

Hỗ trợ điều trị viêm gan, vàng da, vàng mắt: nhờ khả năng thanh nhiệt, mát gan, giải độc.

Cầm máu: hiệu quả trong các trường hợp ho ra máu, chảy máu cam, đại tiện ra máu hoặc kinh nguyệt kéo dài.

Hỗ trợ điều trị phụ khoa: giúp điều hòa kinh nguyệt, giảm đau bụng kinh và điều trị bế kinh.

Kháng viêm, tiêu sưng: được dùng cho các bệnh như viêm tuyến vú, viêm họng, viêm phổi, sởi hoặc viêm kết mạc.

Bảo vệ gan và chống ung thư: nhờ hoạt chất amentoflavone ức chế tế bào ung thư dòng P388 và MKN45 trong thực nghiệm.

4. Một số bài thuốc dân gian từ cây Quyển bá

Trong kho tàng bài thuốc Đông y cổ truyền, cây Quyển bá được xem là một vị thuốc có nhiều công dụng thực tiễn, vừa giúp thanh nhiệt giải độc, vừa hỗ trợ điều trị nhiều chứng bệnh khác nhau. Dưới đây là những bài thuốc dân gian phổ biến có sử dụng dược liệu này, được lưu truyền và áp dụng rộng rãi trong Đông y:

Chữa bỏng, viêm da: khi dùng ngoài da, giúp làm dịu vết bỏng và tái tạo mô tổn thương.

Chữa viêm gan cấp tính thể vàng da: Dùng Quyển bá 30g, cỏ seo gà 30g, nấu nước uống thay trà hằng ngày.

Chữa xơ gan cổ trướng: Quyển bá, bán chi liên, tử kim ngưu mỗi vị 15g; rễ cỏ tranh 120g; đơn buốt, nho dại, hồng táo mỗi vị 30g. Sắc uống hằng ngày giúp lợi tiểu, giảm phù nề.

Cầm máu: Quyển bá sao 30g, long nha thảo 25g, sắc uống ngày 1 thang chia 2-3 lần.

Trĩ xuất huyết: Quyển bá sao vàng 15g hãm nước uống như trà. Có thể tán bột rắc lên búi trĩ ngoại để giảm đau, cầm máu.

Chữa bỏng: Quyển bá phơi khô, tán bột, trộn với lòng trắng trứng gà, đắp trực tiếp lên vết bỏng, thay thuốc 2-3 giờ/lần.

Hỗ trợ điều trị ung thư: Quyển bá 20–80g nấu cùng thịt lợn nạc và táo tàu, ăn cả cái lẫn nước mỗi ngày, dùng liên tục trong vài tháng.

Giảm đau nhức xương khớp: Quyển bá sao thơm 30g, hãm nước sôi uống thay trà mỗi ngày.

Cây Quyển bá là món quà quý từ thiên nhiên, mang lại nhiều lợi ích trong việc điều trị và hỗ trợ sức khỏe theo quan điểm của Đông y. Tuy nhiên, để đảm bảo an toàn và đạt hiệu quả cao, người dùng nên sử dụng đúng liều lượng, có sự hướng dẫn của thầy thuốc hoặc bác sĩ chuyên khoa y học cổ truyền.