Bồ hòn – Dược liệu quý trong đời sống và Y học cổ truyền

Bồ hòn, tên khoa học Sapindus saponaria L., thuộc họ Bồ hòn (Sapindaceae), từ lâu đã quen thuộc với nhiều người Việt. Trong dân gian, cây còn được gọi trại là cây bòn hòn. Đây là loại cây gỗ to, cao trung bình từ 5 – 10m, có thể sống lâu năm và thường rụng lá vào mùa khô. Lá cây bồ hòn kép lông chim, mọc so le; hoa lưỡng tính và quả hình cầu. Quả bồ hòn khi chín chuyển màu vàng nâu, vỏ dày, nhăn nheo, bên trong chứa hạt đen tròn.

Ở Việt Nam, bồ hòn phân bố nhiều tại các tỉnh trung du và miền núi thấp như Yên Bái, Bắc Giang, Thái Nguyên, Nghệ An, Thanh Hóa, Hà Tĩnh... Cây thường được trồng quanh đình chùa, làng bản để lấy bóng mát, làm cảnh và thu quả. Bộ phận sử dụng phổ biến nhất của bồ hòn là quả và hạt, thường được thu hái vào mùa thu, sau đó phơi khô để làm dược liệu.

Quả bồ hòn chứa nhiều saponin triterpen, chiếm khoảng 18% thịt quả. Một số hoạt chất tiêu biểu gồm sapindosid A, B, C, D, E, X, Y... Ngoài ra còn có mukuroyiosid Ia, Ib. Đây đều là những hợp chất có hoạt tính bề mặt mạnh, tạo bọt, kháng khuẩn tự nhiên. Nhờ vậy, từ xa xưa người dân đã dùng quả bồ hòn như chất tẩy rửa thân thiện với môi trường.

Bên cạnh đó, trong hạt bồ hòn chứa khoảng 9 – 10% dầu béo, cũng được ứng dụng trong nhiều mục đích khác nhau.

Không chỉ được trồng để phủ xanh đất trống, đồi trọc, cây bồ hòn còn gắn bó mật thiết với đời sống hằng ngày. Hạt bồ hòn thường được xâu thành tràng hạt dùng trong sinh hoạt tín ngưỡng. Đặc biệt, nhờ chứa saponin, thịt quả bồ hòn có khả năng tạo bọt tự nhiên, kháng khuẩn, không gây hại cho da và rất thân thiện với môi trường.

Nước bồ hòn từ lâu đã được dùng để giặt quần áo, đặc biệt là đồ lụa, len – những chất liệu khó giặt bằng xà phòng kiềm. Ngoài ra, nước sắc bồ hòn còn được ứng dụng để tắm gội, đánh bóng đồ trang sức, chống sâu bọ hay làm chất tẩy rửa hữu cơ. Hiện nay, nhiều gia đình còn tận dụng bồ hòn khô để nấu lấy nước hoặc nghiền thành bột dùng dần.

Trong Y học cổ truyền, bồ hòn là dược liệu quý có nhiều công năng trị bệnh.

Quả bồ hòn: Nước sắc từ thịt quả có tác dụng kháng khuẩn, tiêu viêm, tăng cường miễn dịch, hỗ trợ điều trị viêm phổi, viêm amidan, viêm phế quản, ho gà, viêm phổi. Dân gian Ấn Độ còn dùng vỏ quả trộn mật ong làm viên hoàn chữa viêm phổi. Ngoài ra, quả bồ hòn còn giúp tan máu bầm, trị ghẻ lở, nấm da, mụn nhọt, gàu và nấm tóc.

Lá bồ hòn: Thường sắc uống để trị ho gà hoặc giã nát đắp ngoài trị vết côn trùng đốt.

Vỏ cây bồ hòn: Được dùng để tắm cho vật nuôi, giúp diệt ký sinh trùng ngoài da như rận, bọ.

Rễ bồ hòn: Có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, trị cảm mạo, long đờm, giảm ho.

Hạt bồ hòn: Nhân hạt được dùng chữa hôi miệng, sâu răng.

Đặc biệt, một số nghiên cứu hiện đại cho thấy chiết xuất saponin từ bồ hòn có tác dụng diệt tinh trùng, mở ra hướng ứng dụng trong sản xuất thuốc tránh thai tại chỗ.

Mặc dù bồ hòn được đánh giá là dược liệu lành tính, nhưng saponin trong quả có thể gây kích ứng nếu dùng quá nhiều. Khi tiếp xúc trực tiếp, cần tránh để nước bồ hòn dính vào mắt hoặc nuốt phải. Một số người có da nhạy cảm có thể bị đỏ, ngứa sau khi dùng. Phụ nữ mang thai ở giai đoạn đầu cũng được khuyến cáo không nên sử dụng.

Do đó, khi muốn dùng bồ hòn để chữa bệnh, người bệnh nên tham khảo ý kiến thầy thuốc Y học cổ truyền hoặc bác sĩ chuyên khoa để đảm bảo an toàn.

TS Lê Xuân Hùng – giảng viên khoa Y học cổ truyền Trường Đại học Lương Thế Vinh chia sẻ một số bài thuốc dân gian từ bồ hòn như sau:

Chữa sâu răng, hôi miệng: Nhân hạt bồ hòn (5 – 10g) tán bột, ngậm trong miệng rồi nhổ ra.

Chữa hắc lào: Dùng vỏ quả bồ hòn (20g) và củ riềng già (10g) ngâm với 20ml cồn 90°, bôi ngoài da.

Trị ghẻ lở, nấm da: Quả bồ hòn bỏ hạt, nấu thành dầu, trộn cùng hạt củ đậu và diêm sinh, bôi ngoài da sau khi vệ sinh sạch sẽ.

Trị tắc họng, khó nuốt: Vỏ quả bồ hòn phơi khô, tán nhỏ rồi thổi trực tiếp vào họng.

Bồ hòn là dược liệu dân gian quen thuộc, vừa có giá trị trong đời sống thường nhật, vừa mang lại nhiều công dụng chữa bệnh theo Y học cổ truyền. Tuy nhiên, để tránh rủi ro và tác dụng phụ, người dùng không nên tự ý áp dụng mà cần tham khảo ý kiến chuyên môn trước khi sử dụng.