Ma Hoàng: Vị thuốc đông y quý trong các bài thuốc giải cảm

Ma hoàng có tác dụng bình suyễn, giải cảm, giảm cảm lạnh và viêm nhiễm đường tiểu, thường xuất hiện trong các bài thuốc chữa trị hen suyễn, cảm lạnh, cảm cúm, viêm phế quản, viêm cầu thận cấp...

Hiện nay ở Việt Nam chưa trống được, do đó các bệnh viện và nhà thuốc Đông y thường nhập khẩu cây này từ Trung Quốc.

Hãy cùng Giảng viên trường Cao đẳng y dược Pasteur tìm hiểu thêm chi tiết  trong bài viết sau đây.

1. Đặc điểm dược liệu

Tên gọi khác: Xích căn, Ty diêm, Long sa, Ty tướng. Đậu nị thảo, Cẩu cốt,…

Tên khoa học: Ephedra sinica L - Ephedraceae (Họ: Ma hoàng)

Tên gọi: Ma hoàng xuất phát từ vị cay tê (ma) và màu vàng (hoàng) à Ma hoàng

Mô tả Đặc điểm tự nhiên

Cây ma hoàng được phân thành các loài như sau:

Thảo ma hoàng; còn gọi là Điền ma hoàng hoặc xuyên ma hoàng (Herba Ephedrae sinicae), thu hái từ cây thảo ma hoàng (Ephedra sinica Staph). Cây thảo ma hoàng thuộc loài cây thân thảo, có chiều cao khoảng 30 - 70 cm và thân cây mọc thẳng đứng, có nhiều đốt. Mỗi đốt có độ dài từ 3 - 6 cm và trên thân cây có nhiều rãnh dọc. Lá của thảo ma hoàng mọc đối xứng hoặc mọc thành vòng từng 3 lá một, và có sự biến dạng thành vỏ nhỏ. Đầu lá nhọn và uốn cong ở phía trên, mặt trên màu trắng và mặt dưới màu hồng nâu. Hoa đực và hoa cái không nằm trên cùng một cành, và cành hoa cái ít hơn cành hoa đực (4 - 5 đôi). Quả của cây này có dạng thịt và màu đỏ, tương tự như quả nho, với hạt hơi thò ra. 

Mộc ma hoàng còn gọi là mộc tặc ma hoàng, hay sơn ma hoàng (Ephedrae Ephedra equisetina Bunge.) 

Mộc ma hoàng có hình dạng cây bụi, với chiều cao khoảng 2 mét, thân cây cứng hơn so với thảo ma hoàng. Thân cây mọc thẳng đứng và có màu xanh xám có phần trắng.

Thân cây có các đốt dài từ 1 - 3 cm, và lá có màu tím với độ dài khoảng 2 mm.

Hoa đực và hoa cái của mộc ma hoàng không nằm trên cùng một cành, và quả cây có hình dạng hình cầu, với hạt không thò ra ngoài như thảo ma hoàng.

Trung ma hoàng (Herba Ephedrae intermediae) hái từ cây trung ma hoàng Ephedra intermedia Schrenk el Mey.

Trung ma hoàng có chiều cao và độ dài của đốt gần giống với thảo ma hoàng, nhưng cành của trung ma hoàng to hơn với đường kính khoảng 2 mm. Trong khi đó, đường kính của thảo ma hoàng chỉ khoảng

1,5 - 2 mm

2 Phân bố, thu hái, chế biến

Hiện nay, ma hoàng chưa được trồng ở Việt Nam và chủ yếu phải nhập khẩu từ Trung Quốc. Ma hoàng Trung Quốc được xem là loài có hiệu quả cao nhất trên toàn cầu do chứa nhiều hoạt chất có khả năng chữa bệnh. Loài ma hoàng thường mọc tự nhiên rộng rãi tại các vùng Tây Bắc và Hoa Bắc của Trung Quốc.

Tại Trung Quốc, có tồn tại 3 loài ma hoàng, nhưng phổ biến nhất là thảo ma hoàng, tiếp theo là mộc tặc ma hoàng, loại này được sử dụng cả trong nước và cho xuất khẩu. Trong khi đó, trung ma hoàng thường không được xuất khẩu.

Bộ phận dùng: Toàn bộ cây bỏ rễ, và thân đốt.

Thu hái vào mùa thu, Sau khi thu hái về cây được phơi hoặc sấy.

Bảo quản: nơi thoáng mát và khô ráo

Hình ảnh Cây Ma hoàng

3. Thành phần hóa học 

Thành phần hóa học của Ma hoàng chủ yếu là Ephedrin và các hoạt chất chính gồm:

Ephedrin hay 1-ephedrin (C10H15NO)

D-pseudoephedrin (C10H15NO)

1-N-methyl ephedrin (C11H17NO)

D-N-methyl ephedrin (C11H17NO)

L-nor-ephedrin (C9H13NO)

D-nor-ephedrin (C9H13NO)

Trong đó, Ephedrin chiếm tỷ lệ cao nhất, và tỷ lệ các thành phần này có thể thay đổi tùy thuộc vào loài Ma hoàng:

- Loài Ephedra sinica chứa khoảng 1,315%, trong đó Ephedrin chiếm 80 - 85%.

- Loài Ephedra equisetina chứa khoảng 1,754%, với Ephedrin chiếm 85 - 90%.

- Loài Ephedra intermedia chứa khoảng 1,155%, với Ephedrin chiếm 40 - 46%.

- Loài Ephedra gerardiana chứa khoảng 1,65-1,70%, với Ephedrin chiếm 70-80%.

Trong tất cả các hoạt chất trên Ephedrin chiếm tỷ lệ cao nhất với  khoảng 1,3% trong toàn bộ thành phần hóa học của Ma hoàng.

.Tác dụng dược lý:

* Theo y học cổ truyền

Theo quan điểm Đông y, Ma hoàng có vị cay đắng, tính ôn, thuộc vào bốn kinh: tâm, phế, bàng quang và đại trường, không độc,

.Tác dụng:

- Có khả năng kích thích khả năng thông mạch, làm ra mồ hôi và thúc đẩy việc tiểu tiện.

- Sử dụng trong chữa lỵ và hỗ trợ phòng lở.

- Giúp làm thông thoát đờm và được dùng để điều trị các bệnh như trúng phong, thương hàn, nhức đầu, ho, viêm khí quản, hen suyễn, đau xương khớp, và phá giải tắc tụ.

- Ma hoàng có thể được sử dụng để giảm tình trạng mất ngủ.

- Nó cũng có khả năng tiêu xích và làm tiêu xích ban độc.

Lưu ý: Không nên sử dụng quá liều Ma hoàng, đặc biệt đối với người có trạng thái suy nhược.

Liều dùng cao có thể sử dụng để chữa đau khớp do phong thấp.

Liều thường từ 0,5 đến 12g, tùy theo tình trạng bệnh và mục đích điều trị.

Ma hoàng phơi khô

*Theo y học hiện đại

- Hạ nhiệt: Tinh dầu của Ma hoàng có khả năng làm giảm nhiệt độ cơ thể đối với chuột thử nghiệm.

- Kích thích mồ hôi: Mặc dù tác dụng này rõ rệt trong thực tế, nhưng chưa có sự giải thích và chứng minh cụ thể trong các nghiên cứu thực nghiệm

- Tác dụng như thần kinh giao cảm: Ephedrin, một hoạt chất chính trong Ma hoàng, có tác dụng làm giãn phế quản, làm giảm hoạt động ruột và dạ dày, kích thích cơ tim hoạt động nhanh hơn, co bóp mạch máu ngoại vi gây tăng huyết áp một cách chậm và kéo dài, làm mắt dãn đồng tử, tăng nồng độ đường huyết, tăng quá trình chuyển hóa và cải thiện tình trạng co lách..

- Tinh thần phấn chấn: Ma hoàng có khả năng làm tăng tinh thần, giảm tác dụng của thuốc ngủ, và làm nổi lên tâm trạng hưng phấn

.- Lợi tiểu: Ma hoàng chứa ankaloit nên có tác dụng lợi tiểu rõ rệt, thúc đẩy tiết dịch vị và nước tiểu.

- Kháng virus: Ma hoàng có khả năng ức chế virus gây cảm cúm.

- Rễ Ma hoàng: có tác dụng ngược lại so với thân, cành và lá. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng khi tiêm cao lỏng từ rễ vào động vật, huyết áp giảm, mạch ngoại vi giãn ra, và tần số hô hấp tăng. (Theo nghiên cứu của tác giả Nhật Bản Lưu Mê Đạt Phu, Mộc Thôn Hùng Tứ Lang trong sách "Hòa hán dược dụng thực vật" năm 1940, trang 424).

5. Một số bài thuốc kinh nghiệm:

Điều trị viêm khí quản, hen suyễn, cảm mạo:

Bài thuốc "Ma hoàng Quế chi thang": Sử dụng 8g Ma hoàng, 6g Quế chi, 8g Hạnh nhân, 4g Cam thảo, và nước 600ml. Bỏ Ma hoàng vào sắc trước, gạt lớp bọt ở trên, sau đó cho dược liệu còn lại vào.

Sắc còn 200ml, uống ấm để kích thích ra mồ hôi dâm dấp, uống 3 lần/ngày.

Chữa trị ho suyễn trong các bệnh viêm phổi, viêm phế quản cấp, sốt cao, khát nước.

Sử dụng bài thuốc "Ma hạnh thạch cam thang", bao gồm Ma hoàng, Hạnh nhân, Cam thảo, Bách hộ mỗi loại 8g, Thạch cao sống 40g, Cát cánh, Hoàng cầm 12g, sắc uống..

Chữa trị viêm phế quản cấp mãn, hen phế quản kéo dài, ho, khó thở, đàm loãng trắng.

Sử dụng bài thuốc "Tiểu thanh long thang", bao gồm 8 - 12g Ma hoàng, 12g Bạch thược, 8g Quế chi, 8 - 12g Can khương, 6 - 10g Bán hạ, 6 - 10g Chích thảo, 4 - 6g Tế tân, 4 - 6g Ngũ vị tử. thêm Thạch cao sống 40g nếu có sốt. Sắc uống

6. Những lưu ý khi dùng:

- Không dùng cho những người bị cảm lạnh mà có triệu chứng ra mồ hôi nhiều.

- Hạn chế dùng cho bệnh nhân cao huyết áp và suy tim.

- Cần chú ý đến liều lượng, vì liều cao có thể gây ra hiện tượng mồ hôi đầm đìa, tinh thần hỗn loạn, hô hấp yếu, làm mặt trắng xanh, tay chân lạnh, và cảm thấy sợ lạnh, khi đó nên sử dụng Nhân sâm hoặc Phụ tử sắc uống để bù đắp..

- Theo sách Bản Thảo Kinh Tập Chú: Không nên kết hợp Ma hoàng với các loại thuốc Tế tân và Thạch vi.

- Theo sách Dược Tính Thông Khảo: những người người thổ huyết, có vốn sức đề kháng kém hoặc phụ nữ mang thai không nên sử dụng Ma hoàng.

Ma hoàng là một loại dược liệu quý hiếm, với nhiều ứng dụng hữu ích trong việc điều trị các bệnh lý liên quan đến hệ thần kinh, hô hấp và tiết niệu. Tuy nhiên, do khả năng gây ra hiện tượng phát hãn mạnh, người sử dụng nên tư vấn với chuyên gia y tế trước khi sử dụng loại dược liệu này.../.

DsCKI. Nguyễn Quốc Trung