Bạch chỉ: Dược Liệu quý từ phương bắc

Tên gọi và đặc điểm nhận dạng

Bạch chỉ (Angelica dahurica Benth. et Hook) hay Phong bạch chỉ, Phong hương, Hương bạch chỉ hay Bạch chỉ Hàng châu, thuộc họ Hoa tán (Apiaceae).

Đây là một loài cây thân cỏ sống lâu năm, có thể đạt chiều cao từ 1 đến 1,5 mét. Rễ cọc của cây mọc thẳng xuống đất, phình to thành củ và đôi khi có phân nhánh. Thân cây có đường kính 2-3 cm, rỗng bên trong, với lớp vỏ ngoài màu tím hồng. Lá cây lớn, bẹ lá phát triển ôm lấy thân. Phiến lá xẻ lông chim 2-3 lần, tạo thành các thùy hình trứng với mép lá có răng cưa. Cụm hoa của Bạch chỉ có dạng tán kép mọc ở ngọn cành hoặc nách lá, với hoa nhỏ màu trắng, 5 cánh và 5 nhị dài hơn cánh hoa. Quả của cây có hình bầu dục dẹt hoặc hình cầu, dài khoảng 6mm.

Thành phần hóa học và công dụng y học

Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng trong rễ Bạch chỉ chứa nhiều hợp chất quý giá, đặc biệt là nhóm coumarin như oxypeucedanin, imperatorin, isoimperatorin, phellopterin, byakangelicin và xanthotoxin. Ngoài ra, tinh dầu trong Bạch chỉ cũng chứa nhiều thành phần như α-pinen, β-pinen, camphen, myrcen, và caryophylen.

Theo các thầy thuốc Đông y, Bạch chỉ có vị cay, tính ôn, quy vào ba kinh phế, vị và đại tràng. Dược liệu này có tác dụng giải biểu, khu phong, thắng thấp, hoạt huyết, giảm đau và làm hưng phấn thần kinh. Nhờ vậy, Bạch chỉ được dùng để điều trị nhiều chứng bệnh như:

- Đau đầu, đau răng: Giảm đau hiệu quả, đặc biệt trong các trường hợp cảm mạo, đau nửa đầu.

- Các bệnh về đầu, mặt: Chữa sưng vú, ghẻ lở, giúp làm tiêu mủ, tái tạo mô.

- Bệnh phụ khoa: Chữa huyết trắng, điều hòa kinh nguyệt.

Trong y học hiện đại, các nghiên cứu đã chứng minh nhiều công dụng của Bạch chỉ:

- Kháng khuẩn: Cao chiết từ Bạch chỉ có khả năng ức chế sự phát triển của nhiều loại vi khuẩn như E. coli, trực khuẩn lỵ, tụ cầu vàng và phế cầu khuẩn.

- Hạ sốt, giảm đau, kháng viêm: Hiệu quả trong việc giảm sốt ở thỏ, giảm phù chân do viêm ở chuột.

- Giảm co thắt cơ trơn: Dịch chiết coumarin giúp giảm co thắt tử cung và có tác dụng bình suyễn.

- Tác dụng trên tim mạch và thần kinh: Isoimperatorin giúp hạ huyết áp, trong khi angelicotoxin có thể kích thích hệ thần kinh trung ương ở liều nhỏ, nhưng gây co giật và tê liệt ở liều lớn.

Liều Dùng và Một Số Bài Thuốc Phổ Biến

Bạch chỉ thường được dùng dưới dạng sắc, bột hoặc viên. Liều dùng thông thường là 5-10g mỗi ngày, chia thành nhiều lần. Đối với việc dùng ngoài, có thể nghiền Bạch chỉ thành bột để đắp lên vùng sưng viêm hoặc dùng nước sắc để rửa.

Dưới đây là một số bài thuốc kinh nghiệm sử dụng Bạch chỉ:

- Chữa cảm cúm, đau đầu: Bạch chỉ và xuyên khung đồng lượng, tán thành bột. Mỗi lần dùng 2-3g hòa với nước nóng hoặc rượu để uống.

- Chữa đau bụng kinh: Dùng Bạch chỉ, hương phụ, quảng mộc hương và cửu hương trùng, mỗi vị 10g, sắc uống 2-3 ngày trước kỳ kinh.

- Chữa mụn nhọt, sưng mủ: Bạch chỉ, đương quy, tạo giác, mỗi vị 7g, sắc lấy nước uống.

Lưu ý quan trọng

Mặc dù Bạch chỉ có nhiều công dụng, nhưng ác chuyên gia từ Trường Đại học Lương Thế Vinh có lưu ý không dùng cho những người có thể trạng âm hư hỏa vượng hoặc nhiệt thịnh. Ngoài ra, cần phân biệt Bạch chỉ với Nam bạch chỉ (Millettia pulchra Kurz), một loài cây thân gỗ thuộc họ Đậu ở Việt Nam, có rễ màu vàng nhạt và thường dùng để chữa đau bụng, tiêu chảy, không có cùng công dụng với Bạch chỉ.

Bạch chỉ là một dược liệu quý, được sử dụng rộng rãi và có hiệu quả đã được cả y học cổ truyền và hiện đại công nhận. Tuy nhiên, trước khi sử dụng bất kỳ bài thuốc nào, bạn nên tham khảo ý kiến của thầy thuốc hoặc bác sĩ để đảm bảo an toàn và hiệu quả tốt nhất.