Cỏ “đoản thọ” - Vị thuốc rất quý trong y học cổ truyền chữa ho và trị giun

Tuy nhiên, đáng chú ý cây "Cỏ đoản thọ" này là một loại thảo dược quý mang tên Bách bộ, phổ biến ở miền núi Tây Bắc nước ta. Dù ít người biết cách sử dụng, trong Y Học Cổ Truyền, Nó có giúp thông phế, kháng vi khuẩn và giảm viêm, và đã được áp dụng rộng rãi trong điều trị nhiều bệnh như lao phổi, viêm đường hô hấp mãn tính, ho gà, trị giun.

Hãy cùng tôi tìm hiểu thêm về loài cỏ dại mang tên Cây bách bộ này nhé!

Hình ảnh cây Bách bộ (Cây đoản thọ)

1.Đặc điểm hình thái cây bách bộ

Tên gọi khác; Cây cỏ “trăm rễ”, Dây ba mươi, đẹt ác, bà phụ thảo, bách nãi, dã thiên môn đông, thấu dược, bách bộ thảo, man mách bộ, bà luật hương, cửu trùng căn, …

Tên khoa học: Stemona tuberosa lour - Stemonaceae (họ Bách bộ ).

•  
• Mô tả thực vật:

Cây bách bộ có thân dạng dây leo, nhỏ nhẵn, có thể quấn dài khoảng 10cm.

Lá đơn mọc đối nhau, có khi thuôn dài, gân phụ của lá nổi rõ, với từ 10-12 nhánh chạy dọc từ cuống lá đến ngọn lá, phiến lá hình tim, gân lá hình cung.

Cụm hoa thường mọc ở nách lá, có cuống dài từ 2-4cm, chứa 1-2 hoa to màu đỏ hoặc vàng. Mỗi bao hoa có 4 phần và 4 nhụy giống nhau, chỉ nhị ngắn.

Quả nang hình trứng, mang từ 5-8 hạt.

Cây này ra hoa vào mùa hè, và có rễ chùm gần tới 30 củ, nên thường được gọi là "dây ba mươi", cũng có khi có nhiều củ hơn.

Hình ảnh Hoa và Quả cây Bách Bộ

1.2. Phân bố,

Cây bách bộ thường mọc hoang ở nhiều nơi, đặc biệt là vùng miền núi phía Bắc, như Hà Giang, Hòa Bình, Bắc Cạn, Thái Nguyên, Kon Tum... Tuy nhiên, vị thuốc này thường bị nhầm lẫn với các loại sâm "bồi bổ sinh lực" đắt tiền khác như Đảng sâm, sâm Ngọc Linh.

2. Bộ phận dùng, thu hoạch và chế biến

Để làm thuốc, người ta sử dụng củ cây bách bộ,

Củ được thu hoạch vào đầu đông hoặc đầu xuân. Cây này có củ cong queo, dài từ 5-25cm, đường kính từ 0,5-1,5cm, với đầu rễ hơi phình to và thuôn nhỏ dần ở phần đầu dưới. Trước khi sử dụng, cần rửa sạch và phơi khô củ bách bộ.

4.Thành phần hóa học

Rễ củ của cây bách bộ chứa nhiều thành phần hóa học, bao gồm glucid (2,3%), lipid (0,83%), protid (9%), và các acid hữu cơ. Ngoài ra, trong rễ còn chứa các alkaloid, chủ yếu là stemonin (0,18%) có công thức hóa học là C22H33NO4, tuberstemonin (C19H29NO4), stemonidin (C17H27NO5), cùng với paipunin và sinostemonin..

5.Tác dụng của cây Bách Bộ

*Theo y học cổ truyền

Cây Bách bộ có vị ngọt đắng, tính hơi ấm, không độc, được quy vào kinh phế.

Cây Bách bộ được biết đến với các tác dụng như ôn phế, sát trùng, và bổ phổi để chữa ho. Được dùng làm mát phổi, chữa ho lâu ngày, và cả trong điều trị lao và các bệnh cổ độc.

*Theo y học hiện đại

Theo Đỗ Tất Lợi, dân gian sử dụng cây bách bộ để điều trị ho, giun sán và diệt sâu bọ. Dây ba mươi cũng có tác dụng sát trùng, diệt rận và nhuận phế chỉ khái, là thành phần quý giá trong các thuốc chữa bệnh như ho gà, giun kim, chàm lở, thương phong, phế lao và chấy rận.

-Tác dụng chữa ho: Cây bách bộ cũng có tác dụng chữa ho bởi chứa hoạt chất stemonin có khả năng ức chế trung tâm hô hấp, từ đó làm giảm phản xạ ho. Nghiên cứu của bác sĩ Diệp Đình Thiện (Trung Quốc) đã chỉ ra rằng việc sử dụng bách bộ trong việc chữa bệnh lao hạch mang lại hiệu quả tốt.

- Để diệt ký sinh trùng và trị giun, dung dịch cồn hoặc nước ngâm từ rễ cây bách bộ có hiệu quả với các loài ký sinh như chấy rận, bọ chét, ấu trùng ruồi, muỗi và rệp.

Stemonin 0,15% trong dung dịch cũng có thể làm giun tê liệt sau 5-10 phút, trong khi dung dịch bách bộ 10% trong rượu 70% có thể tiêu diệt rận.

Cao nước Bách bộ trong thời kỳ kháng chiến, được sử dụng để tẩy giun (uống 3 thìa cà phê mỗi lần).

-Tác dụng kháng khuẩn: Rễ cây Bách bộ cũng có tác dụng kháng khuẩn ở ruột già, diệt vi khuẩn gây bệnh lỵ và thương hàn. Bằng chứng đã chứng minh rằng bách bộ có khả năng sát khuẩn với các loại vi khuẩn trong ruột già, diệt được khuẩn lỵ và phó thương hàn.

6.Một số bài thuốc kinh nghiệm từ cây Bách bộ

1.Chữa trị các bệnh về ho

-Chữa ho lâu năm:

• • Rửa sạch, bỏ vỏ và lõi của rễ củ bách bộ, giã và vắt lấy nước cốt, sau đó pha với mật thành cao. Uống 1 muỗng mỗi lần, ngày uống 3 lần.
  • Sắc nước từ rễ củ bách bộ tươi và gừng sống, uống mỗi lần nửa chén sau khi đem nấu sôi.

• Đối với trường hợp ho lâu năm chuyển biến thành ho lao:

• • Sử dụng hỗn hợp gồm bách bộ, Thiên môn, mạch môn, mỗi loại 100g sau khi bỏ vỏ và lõi, kết hợp với bạch mai và tang bạch bì. Dùng 1 chén nước cốt gừng pha với mật ong để ngậm.

-Trị ho do cảm mạo, đờm ít và ngứa họng: Sắc uống gồm bách bộ 16 gram, bạch tiền 12 gram, kinh giới 12 gram và cát cánh 12 gram.

-Trị ho do phế nhiệt, lao phổi: Sắc uống được làm từ bách bộ và sa sâm, mỗi vị 640 gram, kết hợp với 10 cân nước sắc bỏ bã và 640 gram mật ong, nấu nhỏ lửa cho thành cao.

Dùng liều lượng mỗi ngày 2 lần, mỗi lần 8ml.

- Trị ho, hen suyễn và viêm khí quản mãn tính: Sắc uống bao gồm bách bộ 20 gram, ma hoàng 8 gram, miên hoa căn 5 cái và đại toán 1 củ.

- Trị ho gà: Sắc uống có thể là bách bộ từ 10-15 gram hoặc phối hợp bách bộ 12 gram, cam thảo 4 gram, bạch tiền 12 gram và đại toán 2 tép.

Dùng liên tục trong 3-4 ngày, mỗi ngày chia làm 3 lần.

- Ho do hàn: Bách bộ sao, ma hoàng khử mắt mỗi vị 30 gram và tán nhỏ thành bột. Bỏ vỏ hạnh nhân và bỏ đầu nhọn vào lửa nhỏ, sau đó cho vào nước sôi và vớt ra để nghiền bột.

Sau đó,thêm mật vào và làm thành viên bằng hạt bồ kết. Uống 23 viên/lần với nước nóng.

2.Trị các loại côn trùng vào lỗ tai:

Bách bộ tán bột và trộn với dầu mè bôi vào trong lỗ tai.

3.Trị quần áo có rệp, rận, chí và bọ chét.

Bách bộ tán nát nhỏ và tần giao rồi cho vào lồng tre xông khói lên, có thể nấu để làm nước giặt.

4.Chữa trị Giun.

-Trị giun đũa: 12 gram cây bách bộ, sắc uống vào buổi sáng lúc đói, uống liên tục trong 5 ngày sau đó sử dụng thuốc xổ mỗi sáng.

- Trị giun kim: Sử dụng bách bộ, sử quân tử, binh lang, các vị thuốc tán nhỏ thành bột, trộn dầu thụt quanh hậu môn.

Hoặc: Trước khi đi ngủ Dùng nước sắc bách bộ 40 g, sắc còn 10-20ml thụt vào hậu môn, liên tiếp 23 đêm.

Hoặc sử dụng bách bộ 20 g, vaseline 100 gram, tử thảo 20 gram tán bột trộn với thanh cao bôi quanh hậu môn.

5.Trị mẩn ngứa ngoài da, viêm da mề đay, vẩy nến và muỗi cắn:

Bách bộ thái ra dùng mặt cắt đó xát vào vùng da bị bệnh, dùng ngày nhiều lần.

6. Dược liệu được nấu thành Cao:  Cao bách bộ được đóng gói trong chai hoặc lọ, tiện lợi và dễ sử dụng.Với mùi vị dễ chịu, thuốc phù hợp cho mọi lứa tuổi,

Người lớn: Uống từ 8 - 10g sau bữa ăn, ngày 2 - 3 lần/ngày.

Trẻ em:      Liều ít hơn khoảng 4 - 6g.

Mọi Người ai cũng có thể dùng cao bách bộ để phòng tránh và bảo vệ sức khỏe đường hô hấp.

7.Lưu ý khi sử dụng Bách bộ

- Do tính chất của nó, bách bộ không phù hợp cho những người có tỳ vị hư nhược, vì nó có tính bình vào kinh phế và tính chuyên giáng xuống.

Top of Form

- Bách bộ có thể gây kích ứng dạ dày và dễ gây ra tiêu chảy, vì vậy người có dạ dày yếu hoặc dễ bị tiêu chảy nên tránh sử dụng.

- Cao Bách bộ cần được bảo quản ở nơi khô ráo, tránh ánh nắng trực tiếp và nhiệt độ cao để đảm bảo chất lượng và hiệu quả của sản phẩm.

Tóm lại, cây "cỏ Bách bộ", mặc dù thường bị coi là "cỏ đoản thọ" và bị loại bỏ bởi người nông dân, nhưng nay thực tế lại mang lại lợi ích kinh tế cho họ khi trở thành mặt hàng giúp họ "hái ra tiền". Đây là một loại thảo dược quý phổ biến ở miền núi Tây Bắc nước ta, có nhiều lợi ích cho sức khỏe. Cây Bách bộ được sử dụng rộng rãi trong Y Học Cổ Truyền với vị ngọt đắng, tính hơn ôn, quy kinh vào phế. Nó có công năng giúp nhuận phế, sát trùng và chỉ khái, được áp dụng trong điều trị nhiều bệnh như lao phổi, viêm đường hô hấp mãn tính, ho gà và trị giun. Tuy nhiên, trước khi sử dụng vị thuốc này hay bất kỳ vị thuốc Y Học Cổ Truyền nào, người dùng cần tham khảo ý kiến của bác sĩ để được tư vấn sao cho phù hợp và đạt hiệu quả cao nhất./.

DsCKI. Nguyễn Quốc Trung giang viên Trường Cao đẳng Y dược pasteur