Hồi đầu thảo – Vị thuốc quý được sử dụng rộng rãi trong y học cổ truyền

Hồi đầu thảo, với tính chất bình, vị đắng, đã được y học cổ truyền tích hợp vào các bài thuốc chữa trị mụn nhọt, đau dạ dày và nhiều vấn đề khác, đem lại hiệu quả khả thi trong tương lai trong bệnh ung thư tế bào gan.

Hãy cùng giảng viên Trường Cao đẳng Y dược Pasteur khám phá những khía cạnh tiềm năng của thảo dược này trong lĩnh vực y học nhé!

1. Đặc điểm chung dược liệu

Tên gọi khác: Vùi đầu thảo, Vạn bốc, Vui sầu, củ Điền thất, Thủy điền thất. Mần tảo lấy (Tày), Hồi thầu, Bơ pĩa mến (thái).

Tên khoa học:  Schizocapsa plantaginea Hance – Taccaceae (Thuộc họ Râu hùm )

Cây thuốc Hồi đầu thảo

1.1. Đặc điểm thực vật

Cây thuộc loại thân thảo, thường sống hằng năm và có chiều cao dao động từ 30 đến 80 cm, thường mọc thành từng bụi. Thân rễ của cây phình to, dẻo, có màu vàng nâu và mang mùi thơm đặc trưng giống như mùi của nghệ.

Lá của cây có hình dạng tương tự như lá nghệ, có hình xoan tròn và thường mọc thẳng từ rễ, với mỗi bụi cây thường có khoảng 6-10 lá. Lá dài khoảng 20 cm, rộng từ 7-10 cm. Phần mép lá của cây hồi đầu thảo có hình gợn sóng, với mép men uốn theo phần cuống và mở ra thành bẹ ở phần gốc, trong khi phần đầu mép lá có dạng nhọn. Cuống lá dài từ 5-7 cm, mặt trên lá thường có màu xanh bóng, còn mặt dưới thì có màu xanh nhạt.

Cụm hoa mọc ở kẽ lá, hình thành thành tán. Hoa của cây hồi đầu thảo thường có màu tím, xuất hiện từ tháng 9 đến tháng 12 trong năm. Mỗi cụm hoa bao gồm 6-10 bông mọc chung trên một cánh dẹt và có xu hướng cong dần xuống. Mỗi bông hoa có 6 cánh hoa, trong khi bao hoa lại chứa 4 lá bắc nhỏ màu tím.

Quả của cây có dạng nang, đỉnh quả mở ra không đồng đều. Bên trong nang chứa những hạt nhỏ có vỏ ngoài màu nâu và có hình dạng thoi.

1.2. Phân bố, thu hái, sơ biến

Cây hồi đầu thảo phát triển chủ yếu ở các quốc gia châu Á như Trung Quốc, Việt Nam, Malaysia, Indonesia, Ấn Độ, Myanmar, Lào...

Tại Việt Nam, Hồi đầu thảo thường mọc hoang ở vùng rừng núi hoặc được trồng trong các khu vườn, thích nghi với môi trường ẩm ướt, ven bờ suối. Các tỉnh như Cao Bằng, Lạng Sơn, Hà Giang, Tuyên Quang, Bắc Cạn, Thái Nguyên, và Lào Cai đều là những địa điểm mà cây này phổ biến. Tuy nhiên, việc khai thác hồi đầu thảo ở một số vùng này vẫn còn hạn chế.

Thu hoạch:  nhổ cả cây lên, sau đó cắt bỏ lá và loại bỏ các rễ con mọc xung quanh củ. Củ sau đó được rửa sạch để loại bỏ đất cát, sau đó được thái mỏng và tiến hành phơi hoặc sấy khô. Trước khi sử dụng, củ hồi đầu thảo thường được ủ cho mềm, sau đó thái thành các lát mỏng. Các lát sau đó có thể được tẩm bổ sung với gừng tươi, đặt trong chảo nóng để rang vàng, rồi nghiền thành bột để sử dụng.

2. Bộ phận dùng

Là Thân rễ – Rhizoma Taccae.

Hình ảnh rễ cây Hồi đầu thảo

3. Thành phần hóa học

Hồi đầu thảo chứa khoảng 1.12 đến 1.14% diosgenin. Ngoài ra, cây còn chứa các saponin như Taccaoside và SSPH I.

4. Tác dụng dược lý

* Theo Y học cổ truyền

Theo Y học cổ truyền, Hồi đầu thảo có vị đắng, hơi the, tính bình.

Tác dụng: Bổ huyết, thay cũ đổi mới, làm tan máu ứ, thông kinh bế và tiêu sưng viêm; điều hòa kinh nguyệt, giúp tiêu hoá, nhuận tràng, lợi mật.

Công dụng: Chữa tiêu hoá kém, đau bụng, đau bụng tiêu chảy, sốt vàng da, thần kinh suy nhược, huyết áp cao, đau dây thần kinh toạ, thấp khớp, trẻ em sốt bại liệt, phụ nữ kinh nguyệt không đều.

Liều lượng: Ngày dùng 2-4g rễ dạng thuốc viên, thuốc bột, hoặc dùng 6-12g dược liệu khô sắc lấy nước uống hoặc ngâm rượu.

 * Theo Y học hiện đại

Hiện tại, tình trạng nghiên cứu về Hồi đầu thảo vẫn chưa đủ rộng rãi. Tuy nhiên, có nhiều triển vọng về tiềm năng của hồi đầu thảo trong lĩnh vực nghiên cứu và ứng dụng y học sau:

- Tăng cường tiêu hóa, chữa bệnh đường ruột như viêm dạ dày, viêm ruột non, nhuận tràng, tiêu chảy.

- Điều hòa kinh nguyệt, bổ huyết, làm tan máu ứ.

- Chữa suy nhược thần kinh, đau thần kinh tọa, thấp khớp, đau nhức toàn thân.

- Chữa vàng da do viêm gan, huyết áp cao.

- Nghiên cứu trên dòng tế bào ung thư biểu mô tế bào gan (HCC) cho thấy Taccaoside, một saponin từ hồi đầu thảo, có tác dụng ức chế sự phát triển của các tế bào HCC thông qua quá trình Apoptosis.

- Saponin SSPH I, chất hóa thực vật từ hồi đầu thảo, có hoạt tính chống ung thư đã được xác minh trong các nghiên cứu tiền lâm sàng.

- Hồi đầu thảo được xem xét làm lựa chọn điều trị cho ung thư biểu mô tế bào gan và có tiềm năng trong điều trị các loại ung thư khác, nhưng cần thêm nghiên cứu lâm sàng và mô hình động vật để xác nhận hiệu quả.

* Cách dùng và liều lượng

Dùng hàng ngày 6-12 gram dưới dạng thuốc sắc. Dạng viên, bột: 2-4 gram.

Có thể ngâm rượu uống.

5.Các bài thuốc kinh nghiệm từ cây Hồi đầu thảo

Với những công dụng trên, Hồi đầu thảo thường được sử dụng trong nhiều bài thuốc quý để điều trị các bệnh như sau:

1.Chữa ít kinh, huyết xấu, đau bụng kinh, kinh nguyệt không đều ở phụ nữ:

Pha 10g bột Hồi đầu thảo với nước ấm, uống mỗi ngày, liên tục trong 10 ngày sau khi hành kinh 2 tuần. Nếu bị tắc kinh nguyệt, sử dụng 20g bột hồi đầu thảo pha với rượu, uống 2 lần/ngày.

2.Chữa các bệnh về tiêu hóa như viêm dạ dày, tá tràng, ăn không tiêu, đau tức bụng:

Pha 6-10g bột Hồi đầu thảo với nước ấm, uống mỗi ngày, không sử dụng rượu và giấm trong giai đoạn này. Uống 3 lần/ngày, sau mỗi bữa ăn khoảng 15 phút.

3.Chữa trị bệnh cao huyết áp ở phụ nữ:

Sắc lấy nước từ 20g Hồi đầu thảo và 18g hương phụ tử. Uống 3 lần/ngày.

4.Chữa trị suy nhược thần kinh:

Ngâm rễ củ cây Hồi đầu thảo đã được rửa sạch trong nước đến khi mềm, sau đó cắt lát mỏng và nấu cùng 1 lít nước đến khi còn 500ml. Uống 3 lần/ngày. Bài thuốc này cũng có tác dụng giúp hạ huyết áp.

5.Chữa trị mụn nhọt, sưng tấy:

Giã tươi cây Hồi đầu thảo và rễ củ, thêm giấm hoặc nước vào giã để lấy nước uống. Phần bã sau đó được đắp trực tiếp lên vết thương.

6.Chữa đau nhức toàn thân:

Rễ củ cây Hồi đầu thảo sau khi rửa sạch và phơi khô, ngâm trong rượu gạo 40 trong 1 tháng. Uống 2 ly nhỏ/ngày trong mỗi bữa ăn để giảm đau nhức toàn thân.

6. Những lưu ý khi sử dụng:

- Do thể trạng mỗi người khác nhau, vì vậy liều lượng của các vị thuốc chứa Hồi đầu thảo cần được điều chỉnh phù hợp.

- Không tự y áp dụng liều lượng mà cần tham khảo ý kiến của các Bác sĩ Y học cổ truyền hoặc chuyên gia y tế.

- Không nên tự áp dụng thuốc dài hạn mà không có sự theo dõi và tư vấn của chuyên gia y tế.

- Phụ nữ mang thai, đang cho con bú hoặc những người có các điều kiện sức khỏe đặc biệt cần được tư vấn đặc biệt khi sử dụng Hồi đầu thảo.

Tóm lại, cây Hồi đầu thảo là một loại dược liệu quý phổ biến ở vùng núi phía Bắc Việt Nam, đặc biệt được sử dụng rộng rãi trong cộng đồng người dân tộc Tày và Thái. Cây này mang lại nhiều lợi ích trong việc chữa trị vấn đề về bệnh ở phụ nữ và hỗ trợ tăng cường tiêu hóa và có trong y học dân gian như giảm đau bụng, điều trị ỉa chảy, đối phó với sốt vàng da, nhiều tiềm năng trong y học trong tương lai chữa bệnh ung thư tế bào gan. Tuy nhiên, để sử dụng an toàn và hiệu quả, việc tham khảo ý kiến và tư vấn từ những chuyên gia là hết sức quan trọng./.

DsCKI. Nguyễn Quốc Trung